Na gruncie filozofii pytanie „czym coś jest” kieruje pytającego wprost w stronę istoty rzeczy. Odpowiedź ma więc ujawnić coś bardzo ważnego, co decyduje, że dana jednostka jest właśnie pszczołą, a nie ważką czy niedźwiedziem. Jeśli to pytanie zadamy w obszarze metafizyki, czyli ogólnej teorii rzeczywistości, odpowiedź nie będzie dotyczyła naszego pojęcia pszczoły, ale czegoś istniejącego poza naszym umysłem, w świecie, w pszczole. Artykuł1Pretekstem do napisania artykułu stało się seminarium z cyklu U podstaw rzeczywistości, zatytułowane Czy idea istnieje realnie? (Platon – Alfred North Whitehead), jakie miałem przyjemność współprowadzić z Januszem Kucharczykiem, 27 listopada 2019 roku we WSZOP w Katowicach. stara się przybliżyć odpowiedź na tytułowe pytanie, jaką mógłby udzielić Platon (ok. 427-347 p.n.e.) (część pierwsza), a następnie Whitehead (1861-1947) (część druga »). Pytamy więc Platona: co jest istotą fizycznej pszczoły?
1. Istota pszczoły
Pytanie „czym jest pszczoła” pojawia się w dialogu Menon Platona w kontekście rozmowy o cnocie (inaczej dzielności) (gr. ἀρετή, arete) (Menon 70a-72a), czyli takiego ukształtowania duszy człowieka w oparciu o wiedzę, które pozwala mu działać najlepiej w danej dziedzinie. Menon zapytany, czym jest cnota, zaczyna wyliczać różne dzielności: mężczyzny, kobiety, dziecka, starszego człowieka. Sokrates chce się jednak dowiedzieć, co łączy te różne cnoty, skoro nazywa się je tym samym wyrazem. Pytanie o pszczołę, jakie się tu pojawia, ma być obrazem (gr. εἰκών, eikon) analogicznym, pozwalającym uchwycić jedność różnego rodzaju dzielności, podobną do jedności całego roju pszczół.
Czym jest (gr. ὅτι ποτ᾽ ἐστίν, hoti pot estin) pszczoła? Nie chodzi o jakąś własność pszczoły, np. to, że ma dwie pary skrzydeł czy gdzieniegdzie żółte barwy (które mają tylko niektóre gatunki spośród około 450 występujących w Polsce).2W tym miejscu chciałbym podziękować Justynie Kierat, która uświadomiła mi, że prócz najczęściej hodowanej w Polsce pszczoły miodnej, jest jeszcze ogromna liczba innych pszczół oraz dała kilka innych cennych wskazówek biologa. Podwójne skrzydła posiadają ważki, a żółte są też słoneczniki. Sokrates wyjaśnia, że chodzi mu o istotę (gr. οὐσία, ousia) (Menon 72b1-2) pszczoły. Istota to taki rodzaj bycia (słowo ousia pochodzi od czasownika „być”), który sprawia, że pszczoła jest pszczołą, a nie słonecznikiem czy ważką. Co więc sprawia, że pszczoła jest pszczołą? Wyraz „pszczoła” , który odnosimy do tego jednostkowego, żółtego, skrzydlatego bytu? A może rozumienie, które symbolizuje ten wyraz, to znaczy, że wcześniej przyglądaliśmy się różnym konkretnym bytom i zdołaliśmy powiązać taką kompozycję cech (np. jest po części żółta, ma skrzydła, może użądlić itp.), którą właśnie posiadają tylko niektóre jednostki i nazwaliśmy je jednym wyrazem – „pszczoła”?
Sokrates wskazuje na inną możliwość: że jednostki te mają coś, dzięki czemu nie różnią się od siebie, choć są przecież liczne i różne. To coś, co sprawia, że są tym samym, czyli źródło ich tożsamości i zarazem odrębności od innych gatunków. Sokrates nazywa to ideą (gr. εἶδός, eidos) (Menon 72b-c). Idee, wraz z naczelną ideą dobra, powie później Platon w Fedonie i Państwie, są przyczyną poznawalności świata oraz przyczyną takiego, a nie innego istnienia świata.3 Charles Kahn podkreśla, że Menona możemy czytać, zakładając, że Platon posiada już teorię idei zinterpretowaną metafizycznie, którą w pełniejszy sposób wykłada we wspomnianych dialogach. Ch.H. Kahn, Platon i dialog sokratyczny. Wykorzystanie literackiej formy na użytek filozofii, Warszawa 2018, s. 254, 275, 532-539. Tu, dla nas, dla zrozumienia, czym jest fizyczna pszczoła, ważne jest to drugie, czyli przyczyna istnienia jako pszczoła, przyczyna bycia pszczołą.
Odpowiedź Platona wydaje się prosta: istotą pszczoły jest idea, czyli taki rodzaj bytu, który sprawia, że wszystkie pszczoły są podobne do siebie, a jednocześnie różne od innych owadów. Wszystkie te jednostki mają w sobie to samo: jedną i tę samą ideę, która czyni je podobnymi. Takiej mocy sprawczej nie mają ani ludzkie słowa, ani myśli. Dopiero dzięki temu człowiek może je rozpoznawać i nazywać jednym wyrazem. Oczywiście nazywał i nazywa je różnie: pszczoły, bees, μέλιτται, النحل, 蜜蜂, czasem myli z innymi owadami (bzygiem czy osą), różnie też je klasyfikował. Pszczoły mogą być też odmiennie postrzegane przez różne byty: człowieka, kota, ptaka czy nietoperza, jako kolorowe, monochromatyczne, z dodatkowymi kolorami (ultrafiolet) lub przy pomocy echolokacji. Nie zmienia to jednak faktu, że jest coś w tych jednostkach zwanych pszczołami, a nie w oku człowieka czy jakiegoś zwierzęcia, co sprawia, że każda z tych jednostek, może na przykład w obronie własnej użądlić, że ma jedną i tę samą, charakterystyczną naturę.
2. Realnie istniejąca prawidłowość
Tę charakterystyczną naturę można by nazwać prawidłowością. Istnieje jakaś prawidłowość w świecie, która uzdatnia go do tego, że w jego ramach powstają takie byty jak pszczoły. Jest jakaś prawidłowość w nich, jakaś ta sama, powtarzająca się struktura lub, inaczej mówiąc, zakodowana informacja genetyczna przekazywana w kolejnych pojawiających się na świecie pokoleniach pszczół. Prawidłowość ta sprawiła, a raczej umożliwiła pojawienie się na świecie pszczół i ciągłe ich narodziny. Prawidłowość ta jest przekazywana poprzez rozmnażanie, poprzez fizyczne jednostki kolejnym jednostkom, które rozwijają się wedle jej zasad. Ale czym ona sama jest? Bo nie jest niepowtarzalną jednostką, ale właśnie czymś, co determinuje każdą jednostkę w ten sposób, że jest – w pewnym aspekcie i to istotnym – tym samym. Prawidłowość ta nie wydaje się też być odseparowanym od jednostek wzorem (formą) pozaświatowym, jak zawieszona z góry, czyli w jakimś innym świecie lampa, która formuje każdą jednostkę wedle jej światła. Jednostka, przechodząc w światło innej formy, stawałaby się mrówką czy słonecznikiem. Nie wydaje się też być czymś fizycznym, co można by zjeść, strawić i zasymilować, stając się tym, czym ta prawidłowość jest. Czym więc jest idea, rozumiana tu jako prawidłowość przejawiająca się w różnych jednostkach?
Platońską ideę można traktować jako byt, który spełnia kryteria postawione wcześniej przez Parmenidesa: jest czymś jednym, stałym, niezmiennym, tożsamym w sobie, realnie istniejącym (Fedon 76d-77a) poza umysłem obserwatora, w kontraście do bytów, które są tylko podobne idei, a których jest wiele, są zmienne, różnorodne i nie istnieją realnie. Z tym, że tę realność trzeba czytać tu nie jako faktyczność czy doświadczalność, ale jako trwałość, coś, co istnieje bardziej (gr. μᾶλλον ὄντα, mallon onta) (Państwo 515d), jest trwalsze, nie ginie w czasie pożaru lasu, ale zachowuje swoją inną niż fizyczna naturę. Dodatkowo to podobieństwo między jednostkami, bierze się stąd, że świat fizyczny uczestniczy w ideach, są one w nim obecne (gr. παρουσία, parousia) i ściśle z nim związane (gr. κοινωνία, koinonia) (Fedon 100d), dlatego jest przez nie ukształtowany. Idee to więc też formy, które są obecne w świecie i przez to determinują go, nieustannie kształtując. Przedmioty indywidualne i ich cechy, np. pszczoły, góry, ich piękno, dzięki ideom są dostępne poznaniu oraz wyłaniają się w fizyczności jako właśnie piękne, będące pszczołami, górami (zob. Państwo 507b–509b). To dzięki idei ciągle na nowo mogą powstawać kolejne pokolenia pszczół, dzięki jednej formie pszczoły, która jest tym samym w poszczególnych pszczołach.
3. Splot idei
Konkretna pszczoła zawiera więc ideę, trwałą tożsamą formę, która konstytuuje ją od wewnątrz, decyduje o tym, że jest pszczołą, a nie ważką czy krukiem. Ta tożsamość decyduje nawet o realności pszczoły, choć sama idea nie posiada znamion zmysłowości, należy do innego porządku, który można poznać tylko umysłem, ale też podziwiać w kształcie i harmonii świata. Platon w różnych dialogach, a także, jak donosi jego uczeń Arystoteles, również w tzw. „naukach niepisanych” dokonał różnych prób wyrażenia teorii idei. Biorąc pod uwagę w szczególności późniejsze dialogi (Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos) można powiedzieć, że idee tworzą hierarchiczną i wielowarstwową strukturę rzeczywistości,4N.F. Alican, H. Thesleff, Rethinking Plato’s Forms, „Arctos: Acta Philologica Fennica” (47), 2013, s. 13. pozostając we wzajemnych relacjach (horyzontalnych, wertykalnych i strukturalnych), w tym w określonych splotach (gr. τῶν εἰδῶν συμπλοκή, ton eidon symploke) (Sofista 259e). Ta relacyjna struktura idei „obrazuje się” (realizuje fizycznie) w przestrzeni (Timajos 48e-53b), w ten sposób konstytuując i organizując zjawiskową rzeczywistość, w której jest „zanurzona”.
Konkretna pszczoła jest zjawiskiem, które ukazuje się naszym zmysłom, ale dzięki wewnętrznej konstytucji, prawidłowości i układzie, stanowi część wielowarstwowej struktury (np. pszczoła jest piękna, potrafi latać, jest podobna do innych pszczół, nie jest niedźwiedziem), która jest konstytuowana poprzez odpowiednio „wyskalowaną” wiązkę (splot) idei. Samą ideę można nawet potraktować jako układ lub miarę takiej struktury. „Idea – pisze Bogdan Dembiński – jako miara jest sposobem, na jaki powiązane są ze sobą elementy w obrębie danej struktury. Jeśli uznać, że decyduje ona o związkach i relacjach między elementami w obrębie danej struktury, musi być rozumiana jako jej »istota«. Jednak nie jest ona i nie może być żadnym obiektem czy przedmiotem (nawet matematycznym), gdyż wszelkie obiekty i przedmioty są i mogą być dopiero skutkiem jej działania. Ze starożytnego punktu widzenia miarę taką wyrażano zazwyczaj za pomocą pojęcia stosunku i proporcji (logos).”5B. Dembiński, O platońskich ideach, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” LX, 2016, s. 91.
4. Konkluzja
Czym jest więc fizyczna pszczoła, co jest jej istotą według Platona? Ujawnieniem, manifestacją bytu w fizycznych zjawiskach. Czym jest byt? To pewien realny porządek istniejący w świecie zjawiskowym, ale również o wiele dalej go przekraczający.6Tę samą ideę można rozpatrywać w potrójnym statusie: w jej transcendencji (jako istniejącą osobno w inteligibilnym świecie), w jej immanencji (jako istniejącą w sposób ucieleśniony w materialnym świecie, ale niezależnie od ludzkiego umysłu) oraz oddzielnie od obu tych sfer, wyłącznie zgodnie z ludzkim umysłem. L.M. de Rijk, Plato’s Sophist. A Philosophical Commentary, Amsterdam 1986, s. 58. W Menonie, gdzie pojawia się wątek pszczoły, możemy mówić o immanentnym statusie idei w indywiduach. Zob. D. Ross, Plato’s Theory of Ideas, New York 1951, s. 18. Porządek, który konstytuuje się samoistnie poprzez sieć relacji i wzajemnych odniesień idei – wiecznych form, z których Demiurg (alegoryczny twórca świata), pojawiający się w platońskim Timajosie, „ulepił” świat i pszczołę. Pszczoła to „określona wiązka (splot) ucieleśnionych Form” (determinate bundle of embodied Forms),7G. Nakhnikian, Plato’s Theory of Sensation, I, „The Review of Metaphysics”, t. 9, nr 1, 1955, s. 148. pszczoła to zjawisko, skrywające w sobie wieczną strukturę, która czyni ją realną i poznawalną.
[1] Pretekstem do napisania artykułu stało się seminarium z cyklu U podstaw rzeczywistości, zatytułowane Czy idea istnieje realnie? (Platon – Alfred North Whitehead), jakie miałem przyjemność współprowadzić z Januszem Kucharczykiem, 27 listopada 2019 roku we WSZOP w Katowicach.
[2] W tym miejscu chciałbym podziękować Justynie Kierat, która uświadomiła mi, że prócz najczęściej hodowanej w Polsce pszczoły miodnej, jest jeszcze ogromna liczba innych pszczół oraz dała kilka innych cennych wskazówek biologa.
[3] Charles Kahn podkreśla, że Menona możemy czytać, zakładając, że Platon posiada już teorię idei zinterpretowaną metafizycznie, którą w pełniejszy sposób wykłada we wspomnianych dialogach. Ch.H. Kahn, Platon i dialog sokratyczny. Wykorzystanie literackiej formy na użytek filozofii, Warszawa 2018, s. 254, 275, 532-539.
[4] N.F. Alican, H. Thesleff, Rethinking Plato’s Forms, „Arctos: Acta Philologica Fennica” (47), 2013, s. 13.
[5] B. Dembiński, O platońskich ideach, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” LX, 2016, s. 91.
[6] Tę samą ideę można rozpatrywać w potrójnym statusie: w jej transcendencji (jako istniejącą osobno w inteligibilnym świecie), w jej immanencji (jako istniejącą w sposób ucieleśniony w materialnym świecie, ale niezależnie od ludzkiego umysłu) oraz oddzielnie od obu tych sfer, wyłącznie zgodnie z ludzkim umysłem. L.M. de Rijk, Plato’s Sophist. A Philosophical Commentary, Amsterdam 1986, s. 58. W Menonie, gdzie pojawia się wątek pszczoły, możemy mówić o immanentnym statusie idei w indywiduach. Zob. D. Ross, Plato’s Theory of Ideas, New York 1951, s. 18.
[7] G. Nakhnikian, Plato’s Theory of Sensation, I, „The Review of Metaphysics”, t. 9, nr 1, 1955, s. 148.
To, że człowiek chodzi czasem z głową w chmurach, nie jest takie złe, pod warunkiem, że nie są one czarne i są różne. Będzie o ideach, w sensie poglądów i o pewnej korzyści wynikającej z ich różnorodności, czyli z pluralizmu idei.
Odpowiedź Whiteheada
Celem artykułu jest odpowiedź na pytanie co jest istotą pszczoły w kontekście teorii przedmiotów wiecznych Whiteheada.
–
Wedle często przytaczanego stwierdzenia autora Nauka i świat współczesny filozofię europejską można by w skrócie ująć jako „serię przypisów do Platona”. Tak, jak zapytaliśmy wcześniej Platona jego własnymi słowami „co jest istotą pszczoły”, chcemy teraz to samo pytanie skierować do Whiteheada, spodziewając się nie tyle, co kolejnego przypisu, ale pogłębienia lub innego spojrzenia na platońską teorię idei tłumaczącej istotę pszczoły i świata.
Odpowiedź Platona
Celem artykułu jest odpowiedź na pytanie co jest istotą pszczoły w kontekście platońskiej teorii idei i jej zaproponowanej interpretacji.
–
Na gruncie filozofii pytanie „czym coś jest” kieruje pytającego wprost w stronę istoty rzeczy. Odpowiedź ma więc ujawnić coś, co decyduje, że dana jednostka jest właśnie pszczołą, a nie ważką czy niedźwiedziem. Jeśli to pytanie zadamy w obszarze metafizyki, czyli ogólnej teorii rzeczywistości, odpowiedź nie będzie dotyczyła naszego pojęcia pszczoły, ale czegoś istniejącego poza naszym umysłem, w świecie, w pszczole.
© 2024 W istocie rzeczy
