Pytanie, jakie pojawiło się w platońskim Menonie o istotę pszczoły i odpowiedź, jaką mógłby udzielić Platon, przedstawiliśmy w części pierwszej ». Teraz o to samo pytamy Whiteheada (1861-1947): czym jest fizyczna pszczoła w swojej istocie, którą próbujemy rozważyć jako istniejącą niezależnie od poznającego ją podmiotu (metafizycznie).1Artykuł powstał jako pokłosie seminarium Czy idea istnieje realnie? (Platon – Alfred North Whitehead), w ramach cyklu U podstaw rzeczywistości, które miałem przyjemność współprowadzić z Januszem Kucharczykiem, 27 listopada 2019 roku we WSZOP w Katowicach.
1. Przedmioty wieczne Whiteheada
2. Grunt, na którym żyje pszczoła
Esencję pszczoły stanowi uhierarchizowany splot i układ idei, który determinuje daną jednostkę do bycia pszczołą. Ów splot w pszczole czerpie więc swoją istotę z relacji wobec wszystkich innych idei, choć sam jest aktualizacją konkretnych możliwości, wybranych z całego pola innych. Pszczoła syntetyzuje w sobie pewien układ jakości, który czyni ją pszczołą: ma podwójne skrzydełka, gdzieś na ciele rozgałęzione włoski, czasem może użądlić, ale nie ma kłów, jak słoń czy nie jest słonecznikiem, ani ważką. Pszczoła w ten sposób jest bytem odniesionym do innych, współistniejącym, bytem w relacjach (uwikłanym), zarówno relacjach zewnętrznych (świat fizycznej natury), jak i wewnętrznych (sieć idei). Współistnieje i zależy od innych pszczół i całego systemu przyrody, a dalej kosmosu, włączając w to rośliny, z których czerpie pokarm, powietrze, w którym fruwa, światło słoneczne, które pozwala jej widzieć i stwarza dogodne warunki rozwoju życia, korzystny układ planetarny, w ramach którego mogło powstać życie na ziemi. W swej istocie sięga jeszcze dalej, a raczej głębiej, w sieć wiecznych relacji, przenikających pszczoły, całą przyrodę i kosmos.
Pojedyncza, fizyczna pszczoła nie jest jakąś samodzielną substancją, która zawiera konstytuującą ją własność bycia pszczołą. Jeśli można tu w ogóle mówić o czymś na kształt substancji jako samodzielnego podłoża pod niesamodzielne właściwości, to raczej jest nią sieć relacji, która stanowi grunt, matrycę (matrix), porównywaną do platońskiego zbiornika (gr. ὑποδοχή, hypodoche) z Timajosa, pozwalająca na różnego rodzaju konkretyzacje w ramach swojego rozległego pola potencjalności.9Zob. A.N. Whitehead, Adventures of Ideas, New York, 1961, s. 150; E. Mingarelli, Chora and Identity: Whitehead’s Re-Appropriation of Plato’s Receptacle, „Process Studies” 44.1 (2015), s. 95-96. To na tym gruncie toczy się proces rzeczywistości, na nim mogą aktualizować i poruszać się realne pszczoły. Jest to więc nieredukowalne do niczego, ostateczne i niezmienne podłoże,10A. Jurek, Indywiduum w procesie, dz. cyt., s. 62. na którym toczy się życie pszczół.
3. Nieśmiertelność pszczoły?
Pszczoła, konkretna pszczoła lata w powietrzu, a czasem siedzi na roślinie, ale jej istota ma o wiele głębsze korzenie, sięgając ostatecznego gruntu idei. Można zapytać: co, jeśli pszczoła zginie? Narodzą się następne, powstaną nowe poprzez wymianę zakodowanej informacji, na polu potencjalności idei. A co, jeśli wszystkie pszczoły by wyginęły? Pomijając straty, jakie dotkliwie mogą odczuć inni mieszkańcy świata, w szczególności najbardziej współzależnie rośliny, pytanie dotyczy stałej istoty pszczoły, prawidłowości przejawiającej się w konkretnych jednostkach. Pole potencjalności jest oczywiście wieczne, ale pozostałoby – według Whiteheada – tylko potencjalnością niezaktualizowaną, nie istniejącą realnie. Pole potencjalności to jednak już dużo, to prawie istnienie albo nawet już istnienie, skoro jest różnica między światem zawierającym to pole, a światem go nie zawierającym, nie wspominając już o tym, że pole to determinuje jednostki do bycie tym-a-tym, ważką czy pszczołą. Czternaście miliardów lat temu pszczoły jeszcze nie latały, ale już pole potencjalności je umożliwiało i jest faktem, że się potem pojawiły, choć prawdopodobieństwo wtedy, że się pojawią sięgało prawie zera. Można więc spekulować, że mogą się znów pojawić, jeśli wszystkie zginą. Mało tego, może się też pojawić jakaś konkretna pszczoła ponownie, jeśli w swoim wnętrzu skrywa nie tylko tożsamy i powtarzalny układ idei, ale też ich indywidualny zapis (kod, informację), który pojawił się, skonkretyzował w polu możliwości i w ten sposób odcisnął swój ślad w tym polu oraz w świecie faktycznym. Gdzieś we wszechświecie istnieje zapis, który może się powtórzyć w kolejnej wersji tego świata lub jakiegokolwiek innego, który w ramach nieskończonych możliwości pola może się wyłonić, choć prawdopodobieństwo tego jest znów bliskie zeru (bez dodatkowych założeń).11Z punktu widzenia biologii powtórzenie identycznej ścieżki ewolucji, krok po kroku jest oczywiście skrajnie nieprawdopodobne, tym bardziej indywidualnego organizmu, który został ukształtowany nie tylko przez nieidentycznie kopiowanie DNA, ale również przez wpływ zmieniającego się środowiska. Zwróciła mi na to uwagę Justyna Kierat. W każdym razie pszczoła, w tym indywidualna pszczoła nie jest zwykłą pszczołą, w swej naturze ujawnia pewien układ, który dużo dalej sięga niż nasz doświadczalny świat i jego rozumienie.
4. Konkluzja
Czym jest więc pszczoła według Whiteheada, co jest jej istotą? Momentem, aktualizującym się w konkretnym miejscu i czasie czasoprzestrzeni, który zaraz zniknie? Zniknie nam z oczu, a może nawet z ziemi. To jednak powierzchowna obserwacja. Fizyczna pszczoła nie pojawia się bowiem znikąd. Urzeczywistnia się w niej struktura idei, wewnętrznie powiązana relacjami z wszystkimi innymi możliwymi ideami. Cała sieć tych relacyjnych idei istnieje tylko potencjalnie, ale wyznacza warunki możliwości rozwoju świata i pszczoły. Dopiero fizyczne pszczoły pozwalają skonkretyzować się ideom i zaistnieć faktycznie, ale dzięki nim pszczoły te uzyskują swój kształt i cechy charakterystyczne. Pojedyncza pszczoła jest zewnętrznie powiązana z światem fizycznym, ale wewnętrznie z wiecznym porządkiem warunkującym ją i cały ten świat. Whitehead powie jeszcze: boskim porządkiem, ponieważ porządek idei, konstytuowany przez sieć wzajemnych relacji, przejawia się nie tylko w bytach aktualnych w świecie realnym, ale idee te stanowią również tzw. pierwotną naturę Boga (God’s primordial nature).12Zob. A.N. Whitehead, Process and Reality, dz. cyt., s. 46; J. Życiński, Elementy platonizmu ontologicznego…, dz. cyt., s. 86-87. W tym sensie pszczoła potencjalnie istnieje też w Bogu.
[1] Artykuł powstał jako pokłosie seminarium Czy idea istnieje realnie? (Platon – Alfred North Whitehead), w ramach cyklu U podstaw rzeczywistości, które miałem przyjemność współprowadzić z Januszem Kucharczykiem, 27 listopada 2019 roku we WSZOP w Katowicach.
[2] A.N. Whitehead, Process and Reality. An Essay in Cosmology, New York 1978, s. 39.
[3] A. Jurek, Indywiduum w procesie. Studium metafizyki A.N. Whiteheada, Warszawa 2013, s. 45-46.
[4] J. Życiński, Elementy platonizmu ontologicznego w Whiteheadowskiej filozofii Boga, „Studia Philosophiae Christianae” 27/2, 1991, s. 83.
[5] A.N. Whitehead, Nauka i świat współczesny, tł. S. Magala, Warszawa 1988, s. 164-167.
[6] A.N. Whitehead, Process and Reality, dz. cyt., s. 44-46.
[7] J. Życiński, Elementy platonizmu ontologicznego, dz. cyt., s. 84-85.
[8] Zob. A.N. Whitehead, Process and Reality, dz. cyt., s. 239; A. Jurek, Indywiduum w procesie, dz. cyt., s. 48.
[9] Zob. A.N. Whitehead, Adventures of Ideas, New York, 1961, s. 150; E. Mingarelli, Chora and Identity: Whitehead’s Re-Appropriation of Plato’s Receptacle, „Process Studies” 44.1 (2015), s. 95-96.
[10] A. Jurek, Indywiduum w procesie, dz. cyt., s. 62.
[11] Z punktu widzenia biologii powtórzenie identycznej ścieżki ewolucji, krok po kroku jest oczywiście skrajnie nieprawdopodobne, tym bardziej indywidualnego organizmu, który został ukształtowany nie tylko przez nieidentycznie kopiowanie DNA, ale również przez wpływ zmieniającego się środowiska. Zwróciła mi na to uwagę Justyna Kierat.
[12] Zob. A.N. Whitehead, Process and Reality, dz. cyt., s. 46; J. Życiński, Elementy platonizmu ontologicznego…, dz. cyt., s. 86-87.
To, że człowiek chodzi czasem z głową w chmurach, nie jest takie złe, pod warunkiem, że nie są one czarne i są różne. Będzie o ideach, w sensie poglądów i o pewnej korzyści wynikającej z ich różnorodności, czyli z pluralizmu idei.
Odpowiedź Whiteheada
Celem artykułu jest odpowiedź na pytanie co jest istotą pszczoły w kontekście teorii przedmiotów wiecznych Whiteheada.
–
Wedle często przytaczanego stwierdzenia autora Nauka i świat współczesny filozofię europejską można by w skrócie ująć jako „serię przypisów do Platona”. Tak, jak zapytaliśmy wcześniej Platona jego własnymi słowami „co jest istotą pszczoły”, chcemy teraz to samo pytanie skierować do Whiteheada, spodziewając się nie tyle, co kolejnego przypisu, ale pogłębienia lub innego spojrzenia na platońską teorię idei tłumaczącej istotę pszczoły i świata.
Odpowiedź Platona
Celem artykułu jest odpowiedź na pytanie co jest istotą pszczoły w kontekście platońskiej teorii idei i jej zaproponowanej interpretacji.
–
Na gruncie filozofii pytanie „czym coś jest” kieruje pytającego wprost w stronę istoty rzeczy. Odpowiedź ma więc ujawnić coś, co decyduje, że dana jednostka jest właśnie pszczołą, a nie ważką czy niedźwiedziem. Jeśli to pytanie zadamy w obszarze metafizyki, czyli ogólnej teorii rzeczywistości, odpowiedź nie będzie dotyczyła naszego pojęcia pszczoły, ale czegoś istniejącego poza naszym umysłem, w świecie, w pszczole.
